“अस्थिभंग व प्लास्टर ”

 

             प्लास्टर हे P.O.P. प्लास्टर ऑफ पॅरीसचे बनविले जाते.प्रथम फ्रान्सची राजधानी पॅरीस येथे जास्त प्रमाणात केमिकल बांधकाम व वैदिक व्यवसायात उपयोग झाला .त्या मुळे हे नाव वापरण्यात आले.याची सुरवात १८५२ मध्ये ए. मॅथिसन या आर्मीतल्या चिकित्साने याचा वापर स्प्लिंट  तयार करण्यासाठी केला.जिप्सम पासून प्लास्टर ऑफ पॅरीस तयार होते.जिप्सम हे हायडेटेड कॅल्शियम सल्फेट व त्यात इतर काही घटक असतात ते इतर घटक काढून स्वच्छ केल्यानंतर  अनहायड्रस कॅल्शियम सल्फेट तयार करतात.तेच हे P.O.P.पाण्यात टाकल्यानंतर एक्झोधर्मिक रिअॅक्शन होते.त्यामुळे प्लास्टर केल्यानंतर थोडावेळ गरम वाटते .

            एकविसावे शतक आले तरी प्लास्टरपासून अजून काही सुटका मिळालेली नाही,असे चित्र सध्यातरी आहे.दिवस, महीने हा कालावधी कमी झाला पण प्लास्टर रहित अस्थिरोग उपचार असे परदेशातून सुद्धा ऐकावयास मिळालेले नाही.

            प्लास्टर ची रुग्णांना अलर्जी,भीती असते मात्र नाईलाजाने ते प्लास्टर करण्यास तयार होतात ,मला चालता येणार नाही ,माझे फिरणे बंद होईल माझ्या दररोजच्या हालचालींवर मर्यादा येतील अशा प्रकारच्या कल्पनेनेच रुग्ण पायाचे प्लास्टर करण्यास नकार देतात.हाताच्या प्लास्टर च्या बाबतीत हेच ऐकावयास मिळते.उजव्या हाताचे प्लास्टर करावयाचे असेल तर मला लिहणे बंद होईल ;सह्या करण्यास त्रास,व्यवहार बंद होण्याची भीती किंवा धास्ती ,उन्हाळ्यात प्लास्टरच्या आत मध्ये घाम व चिकटपणा येईल व खाज सुटेल ,तर कधी मुंग्या किंवा ढेकुण आत जाण्याची भीती या सर्व बाबतीत तथ्य असले तरी डॉक्टरांना साहनुभूती शिवाय दुसरा पर्याय नसतो ,कारण जर डॉक्टरांनी प्लास्टर करण्याचा सल्ला दिला तर त्यांना या सर्व अडचणींची जाणीव त्यांना असतेच  पण प्लास्टर चढवणे  हे अधिक महत्वाचे असते कारण असे न केल्यास पुढे होणाऱ्या त्रासाची व तोट्यांची  डॉक्टरांना कल्पना असते.

तोटे कोण कोणते:

            हाड न जुळणे ,फोड येणे ,सूज वाढणे,खूप काळ तो भाग दुखत राहणे ,लचक भरलेले पाय वारंवार लचकने व तोल जाऊन पुन्हा जास्त इजा होणे ,साधे हाड  टीचलेल्या हाडांचे अंतर वाढते किंवा त्याचे तुकडे होऊन ते पुढे सरकते व साधे अस्थिभंग अवघड होते.सध्या प्लास्टर उपचाराच्या ऐवजी मोठी शस्त्रक्रिया करावी लागते .त्यामुळे योग्य वेळी उपचा केला जातो पण नंतर कमी कालावधीत रुग्ण बरा होतो.

प्लास्टर कधी केले जाते ?

1.  अस्थिभंग झाला असेल ,नुसते टिचले असेल तर फक्त प्लास्टर करतात .मात्र वाक असलेल्या किंवा सरकलेल्या असल्यास भूल देऊन सुधारित प्लास्टर केले जाते

2.  मुका मार लागून सूज आली असेल तर

3.  अस्थिबंधांना इजा झाली असेल तर

4.  सांध्यात मार लागला असेल तर काही वेळा  शस्त्रक्रियेनंतर याचे फायदे जास्त असतात

i.      शस्त्रक्रियेनंतर त्या भागांवरची सूज कमी होते.

ii.      शस्त्रक्रियेनंतर होणाऱ्या वेदना कमी होतात.

iii.      विशिष्ट स्थितीत प्लास्टर केल्यानंतर पुढच्या बोटांची हालचाल ,व्यायाम करणे सोपे होते.

5.  व्यंगाच्या दुरुस्ती साठी काही वेळा प्लास्टर करणे सोपे जाते.

जन्मात: पाय वाकडे : दर महिन्याला थोडे थोडे करता बऱ्याच बाळांचे C.T.E.V. प्लास्टर पाय पूर्ण सरळ झाले आहेत

* पोलिओचे बाक ,रुग्णांचे वाकडे पाय व हात सरळ केले जातात.अन्यथा पुन्हा पूर्वीसारखे व्यंग तयार होते .काही दिवस ,महिने  प्लास्टरमध्ये  पाय सरळ ठेवल्यानंतर पुढे कॅलीपर दिले जाते.त्याने  पाय सरळ राहण्यास मदत होते.शिवाय रुग्णास चालण्यासही  मदत होते.

* वातामुळे  सांध्यात वाकडे झालेले पाय व हात देखील प्लास्टरने सरळ करता येतात.प्लास्टर लावल्यानंतर बक आलेल्या भागात फक्त प्लास्टर कापले जाते व दाब देऊन किंवा ताण  देऊन सुधारित स्थिती प्लास्टर च्या सहाय्याने टिकवली जाते ,काही दिवसानंतर किंवा आठवड्यानंतर पुन्हा तसेच प्लास्टर बाक असलेल्या ठिकाणी कापून अजून पुन्हा तसेच प्लास्टर बाक असलेल्या ठिकाणी कापून अजून चांगल्या स्थितीत आणला जातो ,असे करता करता  पायाचे व्यंग पूर्ण दुरुस्त करून सरळ झाल्यावर अवयव काही आठवडे ठेऊन संध्याचा व्यंग बरा केला जातो.या पद्धतीच्या उपचारास सिरीयल प्लास्टर कास्ट वेजिंग असे म्हणतात.नंतर संध्याच्या हालचाली होण्यासाठी व्यायाम करून घेणे महत्वाचे असते.

प्लास्टर चे वेगवेगळे प्रकार :

१)              पूर्वी रुग्णालयातच प्लास्टर ऑफ पॅरीसची पावडर आणून बँडेज पसरून प्लास्टर तयार केले जात होते;परंतु अशा प्लास्टरने सुकण्यास वेळ लागत असे.Slow Setting Paster व फ्रॅक्चर

झालेली हाडे प्लास्टरने बसवणे लवकर शक्य होत नव्हते.या उपचारात प्लास्टर लवकर सुकणे आवश्यक असते.बसवलेल्या हाडांचे प्लास्टर लवकर कडक झाले नाही , तर निसटण्याची शक्यता असते.त्यामुळे नंतर जलद सुकणारे प्लास्टर तयार करण्यात आले.या प्लास्टर ला ‘फास्ट किंवा रॅपिड सेटिंग’ प्लास्टर म्हणतात.या प्लास्टरचे वजन पूर्वीच्या प्लास्टरच्या तुलनेत फार कमी असते.त्यामुळे कालांतराने या प्रकारचे प्लास्टर टिकून राहिले व स्लो – सेटिंग प्लास्टर कालबाह्य झाले.प्लास्टर निरनिराळ्या ठिकाणी योग्य प्रकारे केले जाते.तेव्हा एका बाजूनेच आधार द्यायचा असतो त्या सपोर्टला ‘प्लास्टर स्लॅब’ असे म्हणतात.प्लास्टर जेव्हा कमरेच्या भागांभोवती गुंडाळले जाते तेव्हा त्याला ‘हिप स्पायका’ (Hip Spika) असे म्हणतात.या प्लास्टरचा उपयोग लहान मुलांच्या मांडीवर हाडावर  सुद्धा केला जातो.गुडघ्या खालच्या भागासाठी प्लास्टर बूट असतो.प्लास्टरचा नियम आहे तो म्हणजे प्लास्टर झालेल्या हाडाच्या एका संध्याच्या अलीकडे व एका संध्याच्या पलीकडे असे प्लास्टर करणे उचित असते.त्यामुळे बऱ्याच रुग्णांना असे वाटते , ‘कि मार जेथे लागला आहे तेथेच प्लास्टर का केले नाही ?’ एवढे मोठे प्लास्टर कशा करीता ? मोडलेल्या हाडांच्या बाबतीत सांध्याची हालचाल बंद झाली , कि अस्थिबंध झालेल्या भागांवर ताण पडत नाही, व ते बसवलेल्या जागेवरून सरकत नाहीत .कमी मापाचे प्लास्टर केल्यास सांध्याच्या हालचालीमुळे ताण  पडला तर योग्य जागेवर बसलेले हाड सरकण्याची शक्यता असते.सरकलेले हाड बसविण्यासाठी प्रथम भुल दिली जाते.नंतर ते जागेवर बसवले जाते .त्यासाठी सभोवतालच्या नसांचा विचार केला जातो .अस्थिभंग झालेल्या प्रत्येक जागेवरच्या हाडांना बसवण्याची वेगवेगळी पद्धत असते.मात्र ,बसलेले हाड पुन्हा सरकू नये यासाठी प्लास्टर घडवावे लागते.त्याला विशिष्ट आकार द्यायला लागतो.हाडे बसवणे हि एक कला असून ,त्या मागे शास्त्रही.यात मोडक्या काढून हाडे बसविण्यात येतात ; परंतु त्या मागचे शास्त्र माहित नसल्यास ते धोकादायक हि ठरू शकतात.

प्लास्टर केल्यानंतर ची काळजी :

            प्लास्टर केल्यानंतर ते व्यवस्थित टिकवण्याकरता ते पूर्ण सुकणे आवश्यक असते.त्यासाठी ४८ ते ७२ तास ते झाकू नये व त्यावर भर टाकू नये.म्हणजेच पायाच्या प्लास्टर वर वजन देऊ नये.तात्पुरती हालचाल लंगडी करून योग्य सोय करणे प्लास्टर पाण्यात भिजणार नाही याची काळजी घेणे आवश्यक असते .पाण्यामुळे व वाकवल्यामुळे प्लास्टर नरम  पडून त्यास तडे जाण्याची शक्यता असते .त्यासाठी प्लास्टिक पिशवीचा वापर करावा.

            प्लास्टर केलेला भाग जास्त वेळ न सोडला असेल तर सूज येऊन प्लास्टर घट्ट होते.त्यासाठी तो भाग उंच ठेवणे म्हणून प्लास्टर केलेल्या सांध्याची नियमित हालचाल केल्याने सांध्यात ताठरपणा येत नाही , तसेच प्लास्टर आत असणाऱ्या स्नायूंचे व्यायाम सांगितल्या प्रमाणे केले,तर कमकुवत होण्याची प्रक्रिया  व सुकण्याची किंवा रोडावण्याची (मसल वेस्टिंग )प्रक्रिया मंदावते.रुग्णांना पूर्वी जास्त प्रमाणात खाज येत होती कारण प्लास्टर च्या आत साधाच  कापूस वापरत असत.काहींना त्याची अॅलर्जी असल्याने त्रास जाणवत असे पण हल्ली खास कापूस वापरत असल्यामुळे हे प्रमाण अगदी कमी झाले आहे .त्यामुळे खाज सहसा येत नाही .खाज आली कि लगेज काडी ,चमचा ,सुरी अशा वस्तूंनी खाजविण्याचा काही रुग्ण प्रयत्न करतात .तसे करणे धोकादायक असते .त्यापेक्षा डॉक्टरांचा सल्ला घेऊन खाज कमी होण्याची गोळी घेऊन तो त्रास थांबतो. प्लास्टर केल्यानंतर कधी कधी तातडीने डॉक्टरांशी संपर्क साधावा लागतो.तो म्हणजे जेव्हा

१)       तुम्हाला प्लास्टर केलेल्या ठिकाणी सूज,वेदना ,संवेदना न होणे,या सारखे जाणवल्यास किंवा बोटं निळसर झाल्यास.

२) प्लास्टर केलेल्या ठिकाणी जळजळणारी वेदना होणे व दुर्गंधी सुटणे, प्लास्टरवर घाणीचा थर साचणे.

३) प्लास्टर सुटल्यास किंवा घट्ट झाल्यास ,प्लास्टरला तडे गेल्यास त्वरित डॉक्टरांशी संपर्क साधावा. प्लास्टर ऑफ पॅरीसचे प्लास्टर या नवीन युगात जड वाटू लागल्याने आता हलके व वाटरप्रूफ असे रंगीत सुद्धा (लाल,पिवळे,निळे,हिरवे,गुलाबी) फायबर ग्लासचे प्लास्टर वापरले जाते.

फायबर ग्लास प्लास्टर :

            या प्रकारच्या प्लास्टरमुळे रुग्णांना चालणे,फिरणे सोयीचे वाटते .ते  वाटरप्रूफ असल्यामुळे पायाचा तळाचा भाग नरम होत नाही.व दिलेला आकार कायम राहतो .या  प्लास्टरची घनता कमी असल्यामुळे प्लास्टर लावले असतांनासुद्धा एक्स – रे काढल्यास  हाडांचे एक्स – रे स्पष्ट  दिसतात.याद्वारे हाडे जुळण्याचा प्रक्रियेबद्दल माहिती मिळून व त्या नुसार निर्णय घेता येतो.अर्थात या प्लास्टरचे फायदे अनेक असले तरी P.O.P. प्लास्टरच्या तुलनेत त्याची किमंत जास्त आहे.