अस्थिबंधाना इजा

 अस्थिबंधाना इजा

बऱ्याच वेळेस एक्स-रे मध्ये फ्रँक्चर नाही,हे कळाल्यावर मन सुखावत.पण कधीकधी ते सुख क्षणभंगुर ठरत.वैद्यकीय अभ्यासक्रमानुसार एकस-रे म्हणजे सावली.फक्त सावली पाहून निष्कर्ष काढणे चुकीचे ठरते.तसेच नुसते एकस-रे काढून निर्णय घेणेही चुकीचे असते.म्हणून डॉक्टर म्हणतात,प्रथम रुग्ण तपासतो,मग एकस –रे किंवा त्याचा रिपोर्ट दाखविण्याची घाई असते.

     रुग्णाची विचारपूस केल्यावर ज्याला आपण केस-हिस्ट्री म्हणतो.त्यात त्याला कुठे व कसल्या प्रकारचा मार लागला असेल,याचा अंदाज येतो,तसेच तपासल्यावर नेमका कोणत्या ठिकाणी मार लागला आहे, हे कळते.त्यानंतर एकस –रे चा बोध होतो.

तो निश्चितच अधिक चांगला होतो.बारीक फ्रँक्चर असले तरी ते मग दिसून येते.तोच एकस –रे रुग्ण तपासण्याआधी पाहिला ,तर अगदी बारीक क्रँक- फ्रँक्चर नेमक्या ठिकाणी लक्ष केंद्रित न केल्यामुळे नजरेतून सुटते.तसेच काही अशा प्रकारचे मार असतात, कि ज्यामुळे फ्रँक्चरइतकेच अपंगत्व येते. हाडांच्या भोवती स्नायू ,शिरा असतात.त्या माराचा एकस-रे काढल्यास ‘नो- बोन एन्जुरी’ असा रिपोर्ट क्ष-किरणतज्ञ देतात.पण तसेच ते म्हणतात kindly correlate clinically  म्हणजे तपासणी करूनच निश्चित काय ते कळू शकेल.

v अस्थिबंधाचे मार

सांध्याच्या हालचाली विशीष्ट मर्यादीत कक्षांमध्ये होत असतात.गुडघ्याची हालचाल एका दिशेत होते.(युनी-अँक्शीयल) तर खांद्याची हालचाल वेगवेगळ्या दिशेत होते (मल्टी - अँक्शीयल),सांध्याच्या मुलभूत रचनेमुळे आणि अस्थिबंधामुळे प्रमाणापेक्षा जास्त हालचाल होत नाही. जर प्रमाणापेक्षा जास्त हालचाल झाली ,जर प्रमाणापेक्षा जास्त हालचालझाली.तर सांध्याचे आवरण फाटते व सांध्यांत रक्तस्त्राव होतो. त्याला Haemarthosis म्हणतात.तसेच सांध्याचे स्थिरता देणारे अस्थिबंध फाटू शकतात.असे जरझाले, तर सांधा अस्थिर होतो.गुडघ्याचे अस्थिबंध फाटले,तरचालताना पाय लपकतो तसेच घोट्याच्या अस्थिबंधला मार असेल तर तो वारंवार मुरगाळतो.हलका मार असेल म्हणजे अस्थिबंध नुसते ताणले गेले असतील,तर औषधाने सूज कमी होते व तो बरादेखील होतो.पण मार जास्त प्रमाणात असेल,तर त्याकडे दुर्लक्ष करणे चुकीचे असते.मर्यादेपेक्षा जास्त ताणले गेले,तर अस्थिबंध फाटतात.फाटण्याचे प्रकार पुढीलप्रमाणे आहेत.

v अर्धवट किंवा अपूर्ण व  पूर्ण.

ज्याप्रमाणात अस्थिबंध फाटतो, त्याप्रमाणात त्यापासून समस्या निर्माण होतात.सांधा अस्थिर होतो.त्यामुळे परत पडून अजून मार लागू शकतो किंवा खूप दिवस सारखे सारखे लपकल्यामुळे सांध्याची लवकर झीज होते व तो सांधा खराब होतो. म्हणून अशी जर अस्थीबंधाची इजा-मार असेल,तर योग्य उपचार होणे आवश्यक आहे.

   अपूर्ण अस्थिबंध फाटण्याचे प्रमाण जास्त रुग्णांमध्ये आढळतो. त्याचा उपचार सोपा असतो.कधी फक्त चिकटपट्टीने बांधले म्हणजे स्टॅपिंग केले,तरी बरा होतो किंवा कधी प्लास्टर करावे लागते.अशा प्रकारे काही आठवडे सांध्याला स्थिर ठेवण्यात येते.असे केले असता मार बसलेल्या सांध्यावर पुन्हा ताण पडत नाही व त्याला चागला आराम मिळतो.हालचाल न झाल्यामुळे त्याचे हिलिंग चांगले होते. हाताच्या सांध्यासाठी तीन आठवडे ,तर पायाच्या सांध्यासाठी चार – सहा आठवडे हालचाल बंद ठेवण्यासाठी बांधून ठेवावे लागतात.नुसता लेप लावून किंवा साधारण बांधून पुन्हा ताण पडतोच.त्यामुळे आत बऱ्या होणाऱ्या इजेतल्या पेशींवर इतर घटकांचा गुंता जास्त प्रमाणात वाढतो.याला फायबोसीस म्हणतात.असे झाल्यामुळे इजा बरी होण्यास जास्त दिवस वेळ लागतो व होणारे दुखणेही जास्त दिवस वेळ लागतो व होणारे दुखणेही जास्त कालावधीसाठी रेंगाळते.काही पूर्ण फाटलेल्या अस्थिबंधासाठी शस्त्रक्रिया पण कराव्या लागतात.कधी कधी मार लागल्यामुळे सांधे निखळतात.

v सांधे निखळण्याची कारणे

१.          प्रमाणापेक्षा जास्त-एकाच विशिष्ट दिशेने ताण पडल्यामुळे तिथले सांध्यांचे आवरण (कॅप्सूल) फाटून हाडांचा तो भाग सांध्याच्या बाहेरयेतो.त्याला अॅक्युट डीसलोकेशन म्हणतात.

२.             तसेच पूर्वीच्या मारामध्ये अस्थिबंधाचे हिलिंग जर व्यवस्थित झाले नसेल,तर त्याची लवचिकता कमी होते व त्यामुळे ते सांध्याला स्थिर ठेवू शकत नाहीत व त्या बाजूचे हाड संध्यातून सटकण्यास सुरुवात होते. अर्धवट सटकण्यास सबल्क्सेशन म्हणतात. पूर्ण सटकन्याला निखळणे किंवा डीसलोकेशन म्हणतात. कधी कधी काही कारणांमुळे हाडांची ठेवण. सांध्यांची ठेवण यात मूलतः दोष असतो. त्याची उंची-खोली योग्य नसल्यामुळे हलक्या हालचालीमुळे सांधा निखळतो त्याला रिकरंट डीसलोकेशन  म्हणतात.

सांध्यातील दोन्ही बाजूंची हाडे एकमेकांवर घासून त्यांची लवकर झीज झाली असती व लवकर खराब होऊन हलचालीवरही लवकर मर्यादा आल्या असत्या. तसे होऊ नये म्हणून निसर्गाने एकमेकांवर घासणारा भाग गुळगुळीत बनवला आहे. त्यावर आवारण दिलेले आहे. त्याला हायलाईन कार्टीलेज म्हणतात. तसेच सांध्यांच्या आवरणाला (कॅप्सूलला) चिटकून जे आवरण असते त्याला सायनोबियल मेम्ब्रेन म्हणतात. या सायनोबियल मेम्ब्रेनच्या पेशीपासून चिकट तेल वंगण तयार होते व सांध्यात सोडले जाते. त्यामुळे देवाने सांधे जास्त दिवस चांगले राहावेत, यासाठी अशी सोय केली आहे. जेव्हा सांधा निखळतो, तेव्हा हायलाईन कार्टीलेजच्या पेशींच्या पोषण क्रियेला(metabolism) बाधा येते. या कारणामुळे हाड परत सांध्यात ताबडतोब व योग्य असे बसवणे गरजेचे असते. काही दिवस सांधा बसवला न गेल्यास त्याला unreduced dislocation (अनरीड्यूस डीसलोकेशन) म्हणतात. जास्त दिवस सांध्यांच्या बाहेर हाड राहिल्यास हे आवरण सुकते व पूर्वीसारखे गुळगुळीत राहत नाही. त्यामुळे असे जास्त काळ निखळलेला सांधा पूर्ण बरा होत नाही व सारखा दुखत राहतो.

                पूर्वी योग्य ते उपचार न घेतल्यामुळे कुस्तीगीर, खेळाडू व इतर रुग्ण आता आपल्या वृद्धकाळापूर्वीच सांधेदुखी व झीज (ऑरट्रायटीस) या आजाराने बेजार आहेत.

                सांधा वारंवार निखळणे(रिकरंट डीसलोकेशन) या आजाराचे कारण वेळेच्या आधी बांधून ठेवलेला सांधा मोकळा करणे व त्यानंतर जरुरी असलेला व्यायाम न करणे हेच होय. ब-याच वेळेस रुग्णाचा उतावळेपणा नडतो. कधी कधी हाडे बसविना-यांकडे व सांधा बसवून घेणे मग तो निट बसला आहे किंवा नाही याची एक्स-रे तपासणी होत नाही. बसविणारे नुसते बसवितात नंतर काही आठवडे बांधून ठेवणे असे नसते तर नंतर व्यायाम करावे लागतात. असे मार्गदर्शन देखील नसते.

v निखळलेल्या सांध्याच्या समस्या :

सांध्याला मार लागल्यामुळे सांध्याच्या भोवतालच्या भागास सूज येते व नंतर तिथले द्रव सुकाल्यानंतर शिरा व अस्थीबंध आखडून जातात, त्यामुळे सांध्यांची लवचिकता कमी होते म्हणजेच सांध्यात ताठरपणा येतो (जॉईंट स्टीपनेस) किती प्रमाणात व किती काळ बांधावे याचे प्रमाण तज्ञांनी सांगून ठेवले आहे. जास्त प्रमाणात जर बांधले किंवा आवश्यक नाही असे जरी बांधले तरी सांध्यामध्ये ताठरपणा येतो. बसविना-यांकडून हे अयोग्य रीतीने बांधले गेले तरी ताठरपणा येतो.

                सांध्याला जर आराम नाही दिला व वारंवार चोळला गेला तर आत वाढलेल्या उष्णतेने जास्त प्रमाणात सूज वाढते. तसेच सांध्याच्या भोवती कॅल्शीयमचे कण सोडले जातात. त्याला (पोस्ट्रोमॅटिक कॅल्शीफिकेशन) म्हणतात. असे झाल्यास सांध्याला कायमस्वरूपी ताठरपणा येतो. याशिवाय सांध्याच्या भोवतालचे स्नायू कमकुवत होतात. तसेच कधी सांधा निखळताना नसेलाही मार लागू शकतो. अस्थीबंधांच्या इजेवरील समस्यांचा विचार करता सांधा निखळणे गंभीर समस्या आहे. त्यामुळे दुर्लक्ष न करता त्यावर योग्य व त्वरित उपचार घेणे आवश्यक आहे.

डॉ.गिरीश औताडे.

(ओर्थोपेडीक & जॉइन रिप्लेसमेंट सर्जन)

अश्विनी मल्टीस्पेशालीटी हॉस्पिटल ,नाशिक

फोन .(०२५३) २४७२५५२/५३ , ८८८८८ ७११५१

www.autadehospitals.in  /  www.ashwinimultihospital.com